Po co rozmawiać o emocjach?

Lęk jest najczęstszym obok depresji powodem sięgania po pomoc psychoterapeutyczną oraz psychiatryczną. Czy można trwale się z nim uporać? Z tego artykułu dowiesz się, co neuronauka mówi na temat źródeł lęku i sposobów jego regulacji oraz jakie są podstawowe założenia psychodynamicznej terapii zaburzeń lękowych.

Rodzaje lęku, objawy i leczenie

Światowa Organizacja Zdrowia wskazuje, że z zaburzeniem lękowym żyje 359 mln osób na świecie, co odpowiada ok. 4,4% populacji globalnej. Lęk zakłócający codzienne funkcjonowanie jest najczęściej występującym na świecie zaburzeniem psychicznym. Według ogólnopolskiego raportu o zdrowiu psychicznym “Polska na kozetce 2025” większość osób, korzystających z psychoterapii - aż 58,6% badanych - sięga po tę formę pomocy właśnie ze względu na problemy emocjonalne, w szczególności lęk oraz towarzyszącą mu depresję.

Zaburzenia lękowe przybierają różne formy. W psychologii wyróżniamy trzy główne grupy tych zaburzeń:

lęk uogólniony, z angielskiego Generalized Anxiety Disorder, w skrócie GAD - to przewlekły stan nadmiernego zamartwiania się sprawami życia codziennego, znacząco utrudniający funkcjonowanie. Typowe objawy mają charakter „wolnopłynącego” niepokoju i na ogół obejmują:
- uporczywe zamartwianie się i poczucie zagrożenia
- uczucie rzadko ustępującego napięcia, niepokój, drażliwość
- objawy somatyczne lęku, np. kołatanie serca, potliwość, dolegliwości żołądkowo‑jelitowe, napięciowe bóle mięśni lub głowy i inne.

lęk napadowy - to inaczej mówiąc ataki paniki, czyli nagłe, gwałtownie narastające epizody skrajnie silnego lęku i pobudzenia, często subiektywne przeżywane jako stan, w którym osoba ma poczucie, że „zaraz umrze, udusi się, dostanie zawału”. W diagnostyce ataków paniki ważne jest prawidłowe odróżnienie ich od chorób somatycznych i stanów faktycznego zagrożenia życia, które mogą objawiać się podobnymi doznaniami z ciała. Taką diagnozę różnicową stawia lekarz. Lęk, choć budzi silny dyskomfort, nie stanowi realnego zagrożenia życia. Osoby zmagające się z lękiem napadowym doświadczają utrwalonej obawy przed kolejnymi atakami paniki, czyli tzw. lęku antycypacyjnego. Ze względu na to, jak trudnym - choć najczęściej krótkotrwałym, kilkuminutowym - doświadczeniem są ataki paniki, osoby, które się z nimi zmagają, często rozwijają tendencję do unikania okoliczności, w których atak wystąpił w przeszłości oraz nadmierną czujność na sygnały z ciała, mogące być zwiastunem napadu lęku. To z kolei prowadzi do błędnego koła, w którym lęk antycypacyjny zaczyna utrudniać codzienne funkcjonowanie.

fobie specyficzne - to nieproporcjonalny do rzeczywistego zagrożenia lęk przed określonym obiektem lub sytuacją, który prowadzi do unikania kontaktu z tymi bodźcami, znacznie utrudniając codzienne życie. Typowe fobie to lęk przed niektórymi zwierzętami lub owadami; sytuacjami takimi jak latanie samolotem, jazda widną, znajdowanie się na dużej wysokości i inne. Szczególnym przykładem jest fobia społeczna, która łączy się z doświadczeniem silnego lęku w sytuacjach ekspozycji społecznej, np. podczas wystąpień publicznych lub wydarzeń towarzyskich.

W leczeniu zaburzeń lękowych stosuje się psychoterapię oraz na ogół odpowiednio dobraną przez lekarza psychiatrę farmakoterapię. W przypadku zaburzeń o niewielkim nasileniu dobre efekty przynoszą techniki relaksacyjne o udowodnionej skuteczności (np. progresywna relaksacja mięśni, trening uważności).

Celem terapii jest nie tyle wyeliminowanie lęku, co raczej poszerzenie naszej zdolności do rozpoznawania, regulowania i tolerowania go. Jest różnica między życiem z lękiem, a życiem w lęku. Nie każda osoba doświadcza zaburzeń lękowych, ale z lękiem mierzymy się wszyscy bez wyjątku, każdy na swój sposób. Lęk w “zdrowych proporcjach” pełni funkcję ochronną - wzmaga czujność i dzięki temu pozwala rozpoznawać przyjazne środowisko: sytuacje, miejsca i ludzi, przy których czujemy się bezpiecznie. Warto podkreślić, że ludzie różnią się między sobą sposobami, które wykorzystują, by wyregulować lęk. Są osoby, które potrzebują przede wszystkim kontaktu z innymi ludźmi i takie, dla których to chwilowe wycofanie i samotność jest niezbędna, by odzyskać równowagę. Co ciekawe, niektóre osoby nie są świadome, że przeżywają lęk, ale to temat na osobny artykuł…

Neuronauka lęku: jak mózg tworzy lęk?

Lęk powstaje na różne sposoby. Pierwszy typ reakcji lękowej jest inicjowany przez świadome myśli i wyobraźnię, czyli procesy, za które w największym stopniu odpowiada kora mózgowa. Obrazy i myśli, które odtwarzamy w głowie - np. zdania, rozpoczynające się słowami “a co jeśli okaże się, że …” - nasilają obawy, sprawiając, że wpadamy w błędne koło zmartwień. Zamiast rozwiązać problem, fiksujemy się na coraz bardziej wyrafinowanych scenariuszach tego, co może pójść źle. Mnożymy wątpliwości, zamiast podjąć decyzję. W rezultacie czujemy się gorzej, mamy też słabszy kontakt z rzeczywistością, w tym z własnymi uczuciami. Lęk blokuje dostęp do uczuć, powstrzymuje działanie i zaburza myślenie.

Leczenie lęku, którego źródłem są świadome myśli i doznania, odbywa się przede wszystkim poprzez oddziaływania psychoterapeutyczne, polegające na rozpoznawaniu i przekształcaniu karmiących lęk myśli oraz wspieraniu takich doświadczeń, dzięki którym stopniowo możemy konfrontować się z budzącymi lęk uczuciami, wyobrażeniami, sytuacjami i ludźmi, zamiast unikać ich.

Drugi aspekt procesów lękowych jest związany z działaniem części mózgu, zwanej ciałem migdałowatym. Ciało migdałowate to swoiste mózgowe “centrum kontroli emocji”. Przetwarza ono informacje w tempie szybszym niż kora mózgowa (o emocjach więcej piszę tutaj). Gdy po powrocie do mieszkania, w którym nie spodziewasz się zastać nikogo z domowników krzykniesz ze strachu i instynktownie odskoczysz na widok twojego partnera - bo ten postanowił niespodziewanie wrócić wcześniej z wycieczki z przyjaciółmi - to znak, że twój mózg za sprawą ciała migdałowatego rozpoznał potencjalnego włamywacza i zainicjował reakcję ucieczki. Kora nowa wkrótce ochłodzi ten sygnał i wziąwszy kilka głębokich oddechów, znów poczujesz się bezpiecznie w ramionach partnera, ale do tego czasu ciało migdałowate zdąży błyskawicznie spełnić swoją rolę: uruchomić działanie, które mogłoby uratować ci życie, gdyby faktycznie doszło do spotkania z napastnikiem.

Neuronaukowiec Joseph LeDoux, specjalizujący się w badaniach nad mózgowymi mechanizmami emocji, przekonuje, że potoczna mądrość - jeśli czujesz niepokój, weź głęboki oddech! - ma w sobie coś użytecznego także w świetle współczesnej wiedzy o ludzkiej psychice. „Podczas stresu dominuje współczulny układ nerwowy - pisze LeDoux. - Skutkiem jest podwyższony rytm serca przy jego niskiej zmienności oraz płytki oddech. Gdy ktoś oddycha w wolny, miarowy sposób, czego zwykle uczy się w medytacji, jodze i podczas treningów relaksacji, nerw błędny, który kontroluje przywspółczulny układ nerwowy, staje się bardziej aktywny, przywracając równowagę”. Świadome oddychanie jest najprostszym sposobem na regulowanie lęku.

Psychoterapia psychodynamiczna a lęk: przyczyny, mechanizmy i skuteczne leczenie

W psychoterapii psychodynamicznej lęk jest rozumiany jako skutek nieuświadomionych konfliktów emocjonalnych. Leczenie wiąże się z rozpoznawaniem mechanizmów obronnych, które chronią nas przed przeżywaniem trudnych stanów emocjonalnych. Dzięki regulacji lęku w relacji terapeutycznej oraz stopniowemu poszerzaniu świadomości siebie, możliwe staje się coraz pełniejsze doświadczanie uczuć i w konsekwencji takie przekształcenie naszego “świata wewnętrznego”, które prowadzi do zmiany zachowań i postaw.

Jest to ścieżka odmienna od często rekomendowanej w przypadku zaburzeń lękowych terapii poznawczo-behawioralnej. Terapia nie tyle skłania w pierwszej kolejności do ekspozycji na sytuacje, budzące lęk, w celu zmiany sposobów zachowania oraz badania lękotwórczych myśli automatycznych, ale raczej pomaga odkryć, jakie nieświadome konflikty i wzorce emocjonalne, często wynikające z doświadczeń z dzieciństwa, leżą u podłoża lęku. Przebadane naukowo modele terapii dynamicznej lęku to np. Psychoterapia Psychodynamiczna Skoncentrowana na Lęku Napadowym, z ang. Panic Focused Psychodynamic Psychotherapy, PFPP.

Wróćmy na chwilę do mózgowego podłoża lęku. Wspomnienia emocjonalne powstające za sprawą działania m.in. ciała migdałowatego mają charakter skojarzeniowy. Emocje nie są logiczne, a raczej - mają swoją własną logikę. Mózg w okresie wczesnodziecięcym nie koduje świadomych wspomnień. Potocznie można powiedzieć, że są one rejestrowane w “pamięci ciała”. Jeśli w trakcie bolesnych zdarzeń, które miały miejsce na wczesnych etapach rozwoju, powiedzmy dotkliwych kłótni rodziców po alkoholu, słychać było radio lub czuć charakterystyczny zapach dywanu - możemy w przyszłości reagować pozornie nieuprawnionym lękiem, gdy znów usłyszymy znajomy dźwięk odbiornika lub poczujemy kurz starego dywanu w trakcie spotkania po latach. W terapii, podążając za pozornie irracjonalnymi uczuciami, staramy się badać, jakie niosą ze sobą znaczenia. Często nie chodzi o dotarcie do ukrytych wspomnień - bo te po prostu nie mają świadomego charakteru - ale raczej zrozumienie, jaki klimat emocjonalny nas ukształtował i jakie wzorce emocjonalne oraz relacyjne są nam najbardziej znajome. U osób z lękiem uogólnionym celem psychoterapii psychodynamicznej jest nie tylko redukcja objawów, ale w pierwszej kolejności modyfikacja tych wzorców obronnych i relacyjnych, które stały się z czasem dezadaptacyjne i podtrzymują lęk.

Źródła:

Polska na kozetce 2025. Ogólnopolski raport o zdrowiu psychicznym Polaków Polska_na_kozetce_2025_Ogólnopolski_raport_o_zdrowiu_psychicznym_Polaków.pdf 18.46MB [dostęp: 10.11.2025]

World Health Organization. (2025, September 8). https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/anxiety-disorders [dostęp: 10.11.2025]

A randomized controlled clinical trial of psychoanalytic psychotherapy for panic disorder https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17267789/

Gałecki, P. (Red.).(2022). Badanie stanu psychicznego. Rozpoznania według ICD-11. Wrocław: Edra Urban & Partner

LeDoux, J. (2017). Lęk: neuronauka na tropie źródeł lęku i strachu. Kraków: Copernicus Center Press.

Pittman, C.M., Karle, E. M. (2018). Zalękniony mózg. Jak dzięki sile neuronauki pokonać zaburzenia lękowe, ataki paniki i zamartwianie się. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Skuteczne leczenie zaburzeń lękowych – jak odzyskać spokój psychiczny?

Rodzaje lęku, objawy i leczenie

Neuronauka lęku: jak mózg tworzy lęk?

Psychoterapia psychodynamiczna a lęk: przyczyny, mechanizmy i skuteczne leczenie

Sprawdź inne artykuły